Dr plk Eugeniusz Januła - DECYDUJACA BATALIA DRUGIEJ WOJNY SWIATOWEJ-OPERACJA NA LUKU KURSKIM

Przy analizach przebiegu wielkich operacji II wojny światowej, w dalszym ciągu zasadne jest pytanie czy hitlerowskie Niemcy poniosły decydującą klęskę pod Stalingradem czy też w operacji na Łuku Kurskim. Autor zdecydowanie opowiada się za tą drugą koncepcją. Bo przecież po Stalingradzie, Niemcy szybko przeszły do kolejnych ofensyw i odzyskały też znaczące części terenu. Natomiast w operacji kurskiej, strona niemiecka poniosła tak wielkie straty, że ubytków w ludziach oraz sprzęcie nie były w stanie już wyrównać. Musiały w sensie strategicznym przejść do defensywy 

WSTĘP  

     W dniach sierpnia 1943 roku ostatecznie zakończyła się wielka bitwa pod Kurskiem. Po klęsce stalingradzkiej niemieckie dowództwo miało jeszcze nadzieję osłabić latem 1943 roku potencjał ofensywny Armii Czerwonej poprzez odcięcie dużej liczby oddziałów radzieckich znajdujących się w wybrzuszeniu kurskim. Dzięki likwidacji Łuku Kurskiego Niemcy skróciliby swoje linie obronne, zmniejszając w ten sposób przewagę liczebną Rosjan w krytycznych sektorach. Plan przewidywał złapanie oddziałów radzieckich w okrążenie poprzez zbieżne ataki oskrzydlające z północy i południa Łuku Kurskiego. Niemieckie dowództwo miało nadzieję, że powodzenie tej operacji przechyliłoby ostatecznie sytuację strategiczną na froncie wschodnim na korzyść Niemców

    Radzieckie dowództwo wiedziało jednak o niemieckich planach dzięki raportom własnego jak i brytyjskiego wywiadu. Ten ostatni czytał po prostu już w tym etapie bardzo skutecznie wszelkie depesze niemieckie przesyłane przy pomocy systemu ‘Enigma’ Rosjanie posiadając niezbędny czas, zbudowali wokół Kurska silne i dobrze ufortyfikowane linie obronne, które miały wykrwawić siły niemieckie. Niemcy natomiast, opóźniali swoją ofensywę, w oczekiwaniu na nową broń, w szczególności czołgi średnie Pantera i czołgi ciężkie Tygrys. To dało Armii Czerwonej dużo czasu na przygotowanie obrony. Pozycje obronne składały się z pól minowych, fortyfikacji, stanowisk ze wzmocnioną artylerią lufową i rakietową oraz punktów przeciwpancernych. Na tyłach utworzono silne mobilne jednostki rezerwowe..

Prolog

     Na początku 1943 roku, kiedy wojska niemieckie, czyli 6 Armia i niewielka część sił 4 Armii Pancernej prowadziły walki w okrążeniu pod Stalingradem i po decydującym zwycięstwie w tej bitwie 2 lutego, Armia Czerwona przystąpiła do generalnej kontrofensywy na południowym odcinku frontu wschodniego poczynając od rejonu Woroneż aż do północnego Kaukazu. Nad górnym biegiem Donu 13 stycznia 1943 roku oddziały Frontu Woroneskiego rozpoczęły operację ostrogożsko-rossoszańską skierowaną przeciwko niemieckiej Grupie Armii „B”. W wyniku tej operacji między Ostrogożskiem a Rossoszą wojska tego frontu okrążyły spore siły przeciwnika, rozbijając icześciowo likwidując 15 dywizji państw Osi. 24 stycznia, na trzy dni przed zlikwidowaniem ostatnich okrążonych jednostek państw Osi pod Rossoszą, Front Woroneski wspólnie z Frontem Briańskim na jego prawym skrzydle przystąpił do operacji woronesko-kastornojeskiej. Podczas tej operacji siłom tych dwóch frontów udało się otoczyć duże zgrupowanie wojsk niemiecko-węgierskich pomiędzy Kastornoje a Woroneżem, z których część została zniszczona, a innym udało się na początku lutego przerwać okrążenie i przedostać dalej na zachód. W wyniku tych dwóch operacji Armia Czerwona wyzwoliła Ostrogożsk, Rossosz i Woroneż oraz rozbiła praktycznie całą Grupę Armii „B”, tworząc na odcinku od Liwnych do Kupiańska lukę  operacyjną o szerokości prawie 300 km pomiędzy Grupą Armii „B” a Grupą Armii „Don”, co umożliwiło kontynuowanie operacji ofensywnej  w operacyjnym kierunku  ogólnym na Kursk i Charków^[2].

2 lutego wojska Frontu Woroneskiego wspólnie z jedną armią Frontu Briańskiego przystąpiły do ofensywy na Kursk i Charków. 8 lutego wyzwolono Kursk, 9 lutego Biełgorod, a 18 lutego Charków[1]. Na północy siły Frontu Briańskiego przystąpiły 12 lutego do własnej ofensywy przeciwko Grupie Armii „Środek” na południowy wschód i południe od Orła z zamiarem obejścia tego miasta z tych kierunków. Ale tu bardzo twardy opór niemiecki na doraźnie zorganizowanych liniach oporu, zatrzymał uderzenie frontu, którego jednostki do końca miesiąca przeszły tylko od 10 do 30 km i osiągnęły rubież Nowosil, Małoarchangielsk i Rożdiestwieńskoje, gdzie linia frontu ustabilizowała się na kilka miesięcy.

   Możliwości ofensywne Rosjan na południu po wyzwoleniu Charkowa zostały jednak znacząco wyczerpane, a flanki oddziałów radzieckich zostały zbyt rozciągnięte. Wykorzystał to feldmarszałek Erich von Manstein, który zaczął planować kolejne strategiczne  przeciwuderzenie, mające na celu odbicie Charkowa, Biełgorodu i Kurska oraz całkowite rozbicie oddziałów Armii Czerwonej na tym odcinku frontu. Jednocześnie doszło do reorganizacji wojsk niemieckich w tym rejonie. 13 lutego utworzono Grupę Armii „Południe” na bazie Grupy Armii „Don”, której dowódcą został wymieniony już Manstein. Grupa Armii „B” została rozwiązana, a jej jednostki podzielone między Grupę Armii „Środek” i „Południe”. 19 lutego wojska niemieckie ruszyły do kontrofensywy, odbijając 15 marca Charków i 18 marca Biełgorod[2]. Rozpoczęta 25 lutego rosyjska ofensywa Frontu Centralnego przeciwko niemieckiej Grupie Armii „Środek” w kierunku Siewska na południowy zachód od Orła musiała zostać przerwana.  Do 25 marca Niemcy próbowali kontynuować swoje ofensywne  działania, ale uniemożliwiła im to postępująca  odwilż. Siły niemieckie zadały Rosjanom bardzo ciężkie straty w ludziach i sprzęcie ale zupełne rozbicie wojsk  Armii Czerwonej na tym odcinku frontu i finalnie  odbicie Kurska nie doszły do skutku. Obie strony przeszły zatem do obrony.

W wyniku niemieckiej kontrofensywy na Charków w okolicach Biełgorodu pozostało bardzo duże  wybrzuszenie w pozycjach radzieckich. Wcześniej jeszcze  takie samo powstało na północy w okolicach Orła, co uformowało tzw. Łuk Kurski[3] Przez kilka następnych miesięcy na prawie całym froncie wschodnim nie podejmowano większych operacji W połowie 1943 roku sytuacja na froncie wschodnim przedstawiała się następująco: na północy Niemcy od prawie dwóch lat tkwili pod Leningradem, w centrum zostali odrzuceni spod Moskwy na linię Smoleńsk – Orzeł, na południu zaś odparto ich działania ofensywne  na linię rzek, Dońca i Miusu, .

Siły i plany obu stron

                                   Niemiecki plan ataku

Armia niemiecka wiosną 1943 roku miała do wyboru dwie możliwości: albo wojna pozycyjna, albo ograniczone działania ofensywne. Pierwsza opcja była nie do przyjęcia dla Hitlera. W drugiej możliwa była jedynie ofensywa na wybranym i stosunkowo wąskim odcinku frontu. Na więcej brakowało już sił żywych i środków. I tej koncepcji ataku Hitler trzymał się z uporem. Sądził, że dobrze przygotowana ofensywa pozwoli na pokonanie przeciwnika przy stosunkowo niewielkich stratach i umożliwi przejęcie znowu inicjatywy strategicznej. Do takiej koncepcji idealnie nadawał się właśnie występ kurski. Początkowo Niemcy zastanawiali się, czy podjąć atak od południa na Łuk Kurski, czy może czekać, aż Rosjanie uderzą na ich dobrze umocnione linie obronne, co powinno wykrwawić napastników. I wtedy nastąpiłby silny niemiecki kontratak. Nieco później feldmarsz. Erich von Manstein przedstawił rozwinięcie tej alternatywy. W jej pierwszej wersji Niemcy mieli wycofać się na południu aż za Dniepr, by następnie wykonać silne uderzenie z okolic Kijowa w kierunku południowym na radzieckie armie, które weszłyby w następstwie wycofania się Niemców na opuszczone tereny Zagłębia Donieckiego. To powinno było zlikwidować w powstałym kotle dość sił nieprzyjaciela, aby odzyskać na południu zdolność przywrócenia sytuacji sprzed klęski stalingradzkiej[4]. Hitler jednak bardzo niechętnie odnosił się do jakiejkolwiek idei oddawania zdobytych terenów bez walki, bliższa była mu więc koncepcja druga, którą podobnie jak Hitler, popierał nowy szef sztabu generalnego wojsk lądowych po dymisji Franza Haldera general  Kurt Zeitzler. Polegała ona na przeprowadzeniu jednoczesnych zbieżnych ataków oskrzydlających z północy i z południa Łuku Kurskiego, które miały doprowadzić do złapania znajdujących się w wybrzuszeniu jednostek Armii Czerwonej w okrążeniu i krok po krok całkowitego zniszczenia ich w powstałym kotle.^. Chociaż część wyższych rangą dowódców Wehrmachtu (m.in. gen. Heinz Guderian, jak również  gen. Alfred Jodl) uważała, że tak duża operacja zaczepna jest bardzo ryzykowna, 15 kwietnia 1943 roku Hitler rozkazem operacyjnym nr 6 zatwierdził plan wspomnianej operacji, której nadano kryptonim „Cytadela’[5]. Znaczenie tej bitwy było tak wielkie dla Niemców, że generałowie z  OKW i OKH wiedziało, iż jeżeli nowa niemiecka ofensywa letnia nie powiedzie się, będzie to oznaczało strategiczną przegraną dla Niemców na froncie wschodnim i być może w całej wojnie.

        Do wykonania operacji „Cytadela” wyznaczono większość wojsk Grupy Armii „Środek” i Grupy Armii „Południe”. Utworzono z nich trzy grupy uderzeniowe o dużej mobilności. Na północy 9. Armia Grupy Armii „Środek” gen. Walthera Modela, wzmocniona silnymi  jednostkami pancernymi, miała uderzyć z rejonu Orła na Kursk. W tym samym czasie na południu 4. Armia Pancerna gen. Hermanna Hotha, wspierana na prawej flance przez Grupę Operacyjną „Kempf” gen. Wernera Kempfa, Grupy Armii „Południe” miały nacierać z linii Biełgorod – Tomarowka w kierunku północnym przez Obojań też na Kursk. Początkowo planowano rozpoczęcie operacji w dniach 10–15 maja, ale utrzymanie tego terminu było ze względów organizacyjnych niemożliwe, głównie z powodu trudności ze skompletowaniem stanu osobowego Grupy Armii „Południe“. Niemcy po poniesionych stratach na froncie wschodnim i w Afryce Północnej prawie już nie posiadali znaczących odwodów. Ponadto nowe roczniki wcielone do wojska dysponowały tylko dwu-trzymiesięcznym okresem przeszkolenia  Termin natarcia przekładał też kilkakrotnie sam Hitler, licząc na dostawy większej liczby czołgów nowego typu, w których pokładał wielkie nadzieje. Rozpoczęcie operacji przesunięto na początek czerwca. Ostatecznie zdecydowano się zacząć na początku lipca. Przed operacją przeznaczone do niej wojska otrzymały obok oczywiście innego sprzetu  147 cięzkich Tygrysów, 260 średnich  Panter i 89 ciężkich niszczycieli czołgów na podwoziu Tygrysa klasy  Ferdinand.[6]

Atakujące z północy siły Grupy Armii „Środek” liczyły 460 tys. żołnierzy, ok. 6 tys. dział i moździerzy, a także 1200 czołgów i dział szturmowych, zaś atakujące z południa siły Grupy Armii „Południe” liczyły 440 tys. ludzi, 4 tys. dział i moździerzy oraz 1500 czołgów Grupę Armii „Środek” wspierała 6. Flota Powietrzna Luftwaffe, a Grupę Armii „Południe” 4. Flota Powietrzna Luftwaffe. Armia niemiecka zgromadzila do bitwy łacznie 900 tys. żołnierzy, 10 tys. dział i moździerzy, 2,7 tys. czołgów i 2050 samolotów Stanowiło to praktycznie  ⅔ niemieckich sił powietrznych na froncie wschodnim.^.

Związek Radziecki

     Po raz pierwszy w czasie tej wojny, strona radziecka miała praktycznie pełne rozeznanie na temat zamiarów przeciwnika. Miejsce przeprowadzenia ataku nasuwało się już w rezultacie studiowania map sztabowych, a po drugie, o przygotowaniach informował nie tylko wywiad brytyjski, lecz także własna agentura znajdująca się zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w III Rzeszy Dodatkowo Stawka czyli naczelne dowództwo, otrzymywała informacje wywiadowcze o nowej ofensywie letniej Niemców od siatki szpiegowskiej „Lucy” w Szwajcarii i dzięki temu Rosjanie mogli starannie przygotować swoje przeciwdziałanie Ponadto dostali na to dużo czasu. Rosjanie, podobnie jak Niemcy, również mieli dwie odmienne koncepcje rozstrzygnięcia kampanii letniej. Dowódca Frontu Woroneskiego gen. Nikołaj Watutin i członek rady wojennej tego frontu Nikita Chruszczow byli zwolennikami uderzenia wyprzedzającego i rozbicia przeciwnika na pozycjach wyjściowych, a następnie szybkiego marszu w kierunku Dniepru. Domagali się zatem wzmocnienia frontu dwiema armiami i rozpoczęcia ofensywy w końcu maja. Działania takie popierał też marsz. Aleksandr Wasilewski. Drugi wariant, defensywny, przewidywał utworzenie głęboko urzutowanej obrony wspieranej przez znaczne siły artylerii i opartej na rozbudowanych polach minowych. Po wyczerpaniu atakujących do akcji miały wejść siły rezerwowe frontów, które rozstrzygnęłyby bitwę. Były to więc niemal lustrzane odbicia pierwotnych zamysłów niemieckich dowódców. Zwolennikiem opcji defensywnej był w pierwszej kolejności marsz. Gieorgij Żukow, który pierwszy wariant uznał za zbyt ryzykowny i powtarzający błędy z ubiegłego roku. Koncepcję Żukowa bardzo mocno popierał wtedy jeszcze generał Konstanty Rokosowski.  Stanowisko Żukowa poparł też finalnie  Stalin, co oznaczało, że należy się szykować do do strategicznej  obrony i gromadzić poteżne sily w drugim rzucie operacyjnym[7].

      Na północy występu kurskiego obronę zorganizował Front Centralny dowodzony przez gen. Konstantego Rokossowskiego. W pierwszym rzucie frontu znajdowało się pięć armii: ogólno wojskowych, 13., 48., 60., 65. i 70. W rezerwie pozostawały 2. Armia Pancerna oraz 9. i 19. Korpus Pancerny. Na południu obronę zorganizował Front Woroneski gen. Watutina. Front ten wystawił w pierwszym rzucie 38. i 40. Armię oraz 6. i 7. Gwardyjską Armię. W drugim rzucie znajdowały się 69. Armia i 35. Gwardyjski Korpus Strzelecki. Rezerwę frontu stanowiły 1. Armia Pancerna oraz 2. i 5. Gwardyjski Korpus Pancerny. Na zapleczu tych frontów obronę zabezpieczał Front Stepowy dowodzony przez gen. Iwana Koniewa.

W armiach pierwszego rzutu zorganizowano trzy linie obrony. Pierwsza przebiegała w pobliżu lini frontu, druga była od niego oddalona o 6–12 km, a trzecia o 20–30 km. Na niektórych odcinkach stworzono dodatkowe linie obrony, a na całości frontu stworzono jeszcze trzy dodatkowe linie obrony. W sumie było ich minimum sześć, tak że głębokość obrony Frontu Centralnego wynosiła 110 km, a Woroneskiego 85 km. Tylko w pasie Frontu Centralnego od kwietnia do czerwca wykopano 5 tys. km okopów, zbudowano 300 km zapór inżynieryjnych, postawiono 400 tys. min, ustawiono 60 km zapór przeciwczołgowych i wykonano 80 km rowów przeciwczołgowych. W pasie obrony Frontu Woroneskiego postawiono 637,5 tys. min, zbudowano 593 km zapór i wykopano 4240 km okopów. Na całym pasie była rozmieszczona artyleria przeciwpancerna i przeciwlotnicza. . .

    Armie lotnicze przydzielone do frontów Centralnego i Woroneskiego uzyskały uzupełnienia z odwodów Stawki. 16. Armia Lotnicza Frontu Centralnego otrzymała po jednym korpusie lotnictwa myśliwskiego, bombowego i mieszanego, a z kolei 2. Armia Lotnicza Frontu Woroneskiego po jednym korpusie lotnictwa myśliwskiego, bombowego i szturmowego Lotnictwo ZSRR przed bitwą miało dwa razy więcej myśliwców i kilka razy więcej szturmowców niż przeciwnik. Tylko w bombowcach Niemcy mieli przewagę. .

Dowództwo Frontu Centralnego wiedziało, że główny kierunek ataku Grupy Armii „Środek” będzie skierowany przez Ponyry na Kursk, czyli przez pozycje 13. i 70. Armii. Na zagrożonym odcinku długości 95 km zgromadzono 58% oddziałów piechoty, 87% czołgów i dział samobieżnych oraz 70% artylerii. Łącznie front ten posiadał – razem z lotnictwem i wojskami PWO – 710 tys. żołnierzy, 5282 działa wszystkich kalibrów, 5637 moździerzy 82 i 120 mm oraz 1783 czołgi i działa samobieżne

Natomiast na południu spodziewano się głównego ataku z rejonu Biełgorodu na Obojań. Dowództwo Frontu Woroneskiego większość swoich sił rozmieściło na odcinku o długości 164 km. Zgromadzono tam 83% oddziałów piechoty, 90% czołgów i dział samobieżnych oraz 86% artylerii. Na lewym skrzydle tego frontu jego wojska były rozmieszczone na głębokości dochodzącej do 70 km. Łącznie z lotnictwem i wojskami PWO front ten liczył 626 tys. ludzi, 4029 dział, 4150 moździerzy oraz 1661 czołgów i dział samobieżnych.

Siły przeciwników

III Rzesza

Związek Radziecki

[1]             G. Kriwoszejew . Rassija i USSR w wajnach XX wieka.www.soldat.ru.Dostęp.16.07.3016

[2]             W. Afanasjew. Koniec Blitzkriegu.MON.Warszawa.1976.s.23-29

[3]             Encyklopedia II Wojny Światowej. Praca zbiorowa.MON.Warszawa.1972.T.I.s.245 i nast.

[4]             E, Janula. Stalingrad inaczej./w/Dzis.Nr.4.1999

[5]             Encyklopedia…s.321

[6]             H. Guderian. Hitler jako naczelny wódz.MON.Warszawa.1963.s.156.-176

[7]             G. Żukow. Wspomnienia i refleksje.MON.Warszawa.1973.s.438 i nast.